اختلال بیش فعالی از کودکی تا بزرگسالی+راههای تشخیص آن
اختلال بیش فعالی و نقص توجه به حالتی گفته میشود که اغلب در کودکان پیشدبستانی و سنین پایین مدارس ابتدایی، آشکار میشود و میتواند تا سنین بالاتر و بزرگسالی ادامه پیدا کند.
به علت اینکه اکثر کودکان درجاتی از این علایم را نشان میدهند، قبل از هر گونه تشخیصگذاری روی کودک لازم است یک معاینه دقیق توسط یک متخصص واجد شرایط صورت گیرد.
در این مقاله به بررسی بیش فعالی در سنین مختلف پرداخته شده است.
سرفصلهای این مقاله
اختلال بیش فعالی در کودکان:
اختلال بیش فعالی رایج ترین اختلال رشدی در کودکی است که زمانی تصور میشد تا 5% کودکان و بزرگسالان را مبتلا میکند. علت واحدی برای بروز بیش فعالی که به تائید تجربی رسیده باشد، وجود ندارد. احتمالاً چند عامل از جمله عوامل ژنتیکی و محیطی در ایجاد این اختلال نقش دارند.
نشانگر زیستی واحدی در تشخیص به کار نمیرود، اما کودکان مبتلا به بیش فعالی در کل: افزایش فعالیت امواج آهسته مغزی، کاهش حجم کل مغز در MRI و تأخیر احتمالی در رشد قشر مخ را نشان میدهند.
از نظر ارثی بودن، تحقیقات پیرامون خانوادهها، دوقلوها و خواهر و برادرها نشاندهندهی میزان همگانی متوسط تا زیاد از 29 تا 91% است. به خاطر میزان همگامی بالا، تحلیل گران ژنتیک به دنبال ژن یا ژنهایی هستند که بیش فعالی را توجیه میکنند. اگر چه در این باره که کدام ژنها نقش دارند، همچنان اختلاف نظر وجود دارد؛ ولی در این باره اختلاف نظر وجود ندارد که وقتی کودکی بیش فعالی دارد، حداقل یکی از والدینش نیز بیش فعالی دارد.
افزایش خطر اندکی برای اختلالات سلوک مانند فرزند خواندهها نیز وجود دارد. الگوی تعاملهای خانواده در اوایل کودکی احتمالاً موجب بیش فعالی نمیشود اما ممکن است بر سیر آن تأثیر بگذارد.
اگر چه بیش فعالی جزو ارثیترین فنوتیپها است، شواهد نیز حاکی از آن است که تعامل ژن با محیط در بیش فعالی مؤثر است. تجربههایی مانند قرار گرفتن در معرض آلایندههای زیست محیطی، تغییرات در بهداشت مواد یا رویدادهای تنشزای عمده میتواند موجب تغییرات پسزایشی شود.
در کودکی، پسرها با نرخ 2:1 نسبت به دختران، تشخیص میگیرند. در بزرگسالان، این نرخ تا حدود 6:1،1 کاهش مییابد.
اخیراً رشد پیش از تولد، منابع محیطی مغز و رشد غدد درونریز مانند سلامت پیش از تولد که با مصرف غذا و سیگار کشیدن در ارتباط است و عوامل پس از تولد مانند سرب و آفتکشهای خانگی مورد توجه قرار میگیرند.
نرخ شیوع به علت عوامل زیادی از جمله شناسایی بهتر، افزایش آگاهی، افزایش آسیبپذیری زیستی و عوامل جامعه شناختی مانند آشفتگی خانواده و افزایش استرس در میان کودکان در حال افزایش است.
در مجموع اختلال بیش فعالی به تغییر سادهنگرانهای که قبلاً وجود داشت، دیگر بیماری ژنتیکی نیست. به بیان دقیقتر، مبنای ژنتیک با عوامل محیطی زیادی تعامل دارد.
مشکلات تحصیلی کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی:
انجام کارهای سنتی در مدرسه، محیط تحصیل را برای بسیاری از دانشآموزان مبتلا به اختلال بیش فعالی دشوار میسازد. دانشآموزان مبتلا، بیش از دانش آموزان بدون ناتوانی و با هوش برابر، در تحصیل مردود میشوند. کودکان مبتلا، دو تا سه برابر کودکان دیگر با ناکامی در تحصیل مواجه میشوند و حدود یک سوم آنها تا نوجوانی دو بار در یک کلاس شرکت میکنند.
تحقیقات زیادی نشان دادهاند که دانش آموزان کم سن و سال مبتلا به اختلال بیش فعالی، در مهارت تحصیلی خاص، ناتوانی نشان میدهند که احتمالاً با نقص در عملکرد اجرایی در ارتباط است.
دیده شده است که شدت نشانههای اختلال بیش فعالی، پیش بین افت تحصیلی در خواندن، نوشتن و ریاضی است. به بیان دقیقتر، گزارش شده است که دانش آموزان مبتلا، در زبان شفاهی، املا و دستخط مشکل دارند. علاوه بر این، تقریباً نیمرخ 15% کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال بیش فعالی، مانند دانش آموزان با اختلالات خواندن است.
گفته شده است که وقتی دانش آموزان به موضوعی درسی بسیار علاقهمند باشند، خوب یاد میگیرند. اگر تکالیف برای آنها برجسته، جدید یا جالب باشد در عملکرد یا رفتارشان بهبود نشان دادهاند. به نظر میرسد که بیشتر مشکل پیش روی کودکان مربوط به نقص در بازداری از پاسخ باشد. ادراک منفی از خود نیز، موجب بدتر شدن عملکرد تحصیلی میشود.
راهکاری برای بهبود مشکلات تحصیلی کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی:
خود نظارتی یکی از فنون خود مدیریتی است که برای دانشآموزان دارای اختلال نارسایی توجه/بیش فعالی بسیار توصیه شده است.
خود نظارتی مشتمل بر دو مؤلفه است:
1- خود ارزشیابی
2- خود ثبتی عملکرد
هر چند معلمان وقتی هدف، نظارت عملکرد تحصیلی است، به طور موفقیت آمیزی از این فعالیت استفاده کردهاند، اما در اینجا بر استفاده از آن برای افزایش توجه تأکید میشود.
اگر چه خود نظارتی میتواند با انواع روشهای مبتنی بر وابستگی همراه شود ولی اغلب بدون استفاده از تقویتهای بیرونی نیز به طور موفقیت آمیزی مورد استفاده قرار گرفته است. برخی معتقدند که خود نظارتی بر توجه به این دلیل موفقیت آمیز است که به دانشآموزان کمک میکند تا نسبت به توجه خودشان هوشیارتر شده و آن را کنترل نمایند.
خود نظارتی مشتمل بر این است که دانشآموز از خودش بپرسد که آیا من توجه میکردم؟ و صدایش را ضبط کند و به آن گوش کند و جواب بله یا خیر خود را در پاسخ نامه یادداشت نماید.
صحبتهای سرکار خانم دکتر زهرا امیرآتشانی در برنامه تلوزیونی به خانه برمیگردیم از شبکه پنج سیما در رابطه با بیش فعالی و راههای تشخیص آن.
در زیر یک نمونه از خود نظارتی ارائه شده است:
جانی، تو میدانی که در توجه کردن به تکلیف مشکل داری. بارها شنیدهای که معلمها به تو میگویند توجه کن، به کارت برس یا داری چیکار میکنی؟ و امثال اینها. خب امروز میخواهیم کاری را شروع کنیم که به تو کمک خواهد کرد تا بتوانی به خودت کمک کنی تا توجه بهتری داشته باشی.
ابتدا باید مطمئن شویم که معنی توجه کردن را میدانی. منظور من از توجه کردن این است که: «معلم توجه فوری به تکلیف و حفظ توجه را الگوسازی میکند» و منظورم از توجه نکردن این است که: «معلم رفتارهای حاکی از بیتوجهی مثل دور و بر خود نگاه کردن و بازی کردن با اشیا» را الگوسازی میکند.
حالا به من بگو حواسمان جمع بود؟ معلم رفتارهای حاکی از توجه و بیتوجهی را نشان میدهد و دانشآموز را ملزم میکند آن رفتارها را از یکدیگر جدا کند.
بسیار خوب؛ حالا اجازه بده تا بگویم میخواهیم چه کار کنیم. وقتی کار میکنید ضبط صوت روشن خواهد بود. بعضی مواقع صدای کوتاهی مثلاً به این شکل میشنوید.
«معلم صدایی را روی نوار ضبط میکند و وقتی آن صدا را شنیدی از خودت بپرس آیا من حواسم جمع بود؟ اگر جوابت بله بود آن را یادداشت کن سپس به کارت ادامه بده. وقتی دوباره صدامو شنیدی سوالت را تکرار کن، به آن پاسخ بده و پاسخت را یادداشت کن و سپس دوباره مشغول به کار شو. حالا میخواهم نشان بدهم که چگونه باید کار کرد. معلم کل فرایند اجرا را الگوسازی میکند».
اکنون جانی من به تو قول میدهم که میتوانی این کار را انجام بدهی.
تو نشان دادهای که میتوانی از عهده آن بربیایی. حالا بگو هر زمان که صدا را میشنوی، چه میگوید؟ از خودت بپرس آیا حواسم جمع بود؟ بیا این کار را امتحان کنیم. من ضبط را روشن میکنم و تو هم روی این متنها کار کن. «معلم انجام کل فرایند توسط دانشآموز را مشاهده میکند. استفاده صحیح از آن را مورد تشویق قرار میدهد و به تدریج حضور خود را کمرنگتر میکند».
تحقیقات، اثربخشی خود نظارتی و توجه در افزایش رفتار تکلیف مدار و عملکرد تحصیلی را نشان دادهاند. این فن برای دانشآموزان تمام سطوح تحصیلی از ابتدایی تا دبیرستان مورد استفاده قرار گرفته است.
محققان همچنین دریافتهاند که اضافه کردن بخشی که در آن از دانشآموزان خواسته شود نتایج ارزشیابیشان را به صورت نمودار درآورند، مفید واقع میشود.
اختلال بیش فعالی در نوجوانان:
کیفیت بروز اختلال بیش فعالی در نوجوانی تغییر میکند. دورهی باز سازماندهی سریع مدارهای عصبی از مشخصهی بلوغ است که تصور میشود بر نواحی مغزی مرتبط با برنامهریزی، حساسیت به دارو، پاسخ به پاداش تصمیمگیری و ریسکپذیری تأثیرگذار باشند.
افزایش بیتوجهی، بیش فعالی و تکانشگری در مقایسه با همسالان با رشد عادی، همچنان ادامه مییابد. اگر چه از کودکی تا نوجوانی چند نوع نقص ثابت میمانند و ممکن است پیامدهای آن به علت افزایش مسئولیت نوجوانان و کاهش نظارت، شدیدتر شود.
برای مثال کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال بیش فعالی نمرات بدی در مدرسه میگیرند. علاوه بر این، نوجوانان نمیتوانند تکالیفشان را تمام کنند، زیاد غیبت میکنند، بیشتر محروم و اخراج میشوند و ترک تحصیل میکنند، بیشتر مردود میشوند، در امتحانات یکسان نمرهی بدی میگیرند و دبیرستان را دیرتر و کمتر به اتمام میرسانند.
میزان مهارتهای اجتماعی ضعیف، مشکل در رابطه با همسالان و تعارض با خانواده در نوجوانان مبتلا به اختلال بیش فعالی نیز مانند کودکان بالا است. برخلاف کودکان، نوجوانان بیشتر در معرض مشکلات خاص رشد مانند بزهکاری، سو مصرف مواد و رفتار رانندگی خطرناک قرار میگیرند. این مشکلات غالباً تا بزرگسالی ادامه پیدا میکنند.
یافتههای جالبی دربارهی نمره و پیشرفت در نوجوانی وجود دارد. از یک سو، معلوم شده است که نشانههای اختلال بیش فعالی، انگیزه و IQ به یک اندازه بر نمرات تأثیر میگذارند. از سوی دیگر، محققان دیگر معتقدند که میزان نقص شناختی کلی در نوجوانان با شدت تأثیر بر عملکرد تحصیلی ارتباط مستقیمی دارد.
با وجود این، اگر نوجوان از داروی محرک بهبودی نمرهی امتحان، توجه، رفتار در کلاس، دقت در اتمام تکالیف استفاده کند، در ارزیابی معلم و همچنین گرفتن نمرهی بالاتر در آزمونهای پیشرفت و معدل تحصیلی بالاتر میشود.
اختلال بیش فعالی در بزرگسالان:
نشانههای اختلال بیش فعالی در حدود دو سوم کسانی که در کودکی تشخیص این بیماری را گرفتهاند تا اوایل بزرگسالی باقی میمانند.
بروز نشانههای اختلال بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان متفاوت است. بیش فعالی و تکانشگری در کودکان ممکن است در بزرگسالان جای خود را به بیتوجهی بیشتر بدهد. در بزرگسالی، نشانهها با نقص در دوره تحصیلی، کار، عملکرد میان فردی و اجتماعی و سبک زندگی ارتباط دارد.
روابط میان فردی در بزرگسالان مبتلا به اختلال بیش فعالی:
تحقیقات نشان داده است که بزرگسالان مبتلا به اختلال بیش فعالی در مقایسه با بزرگسالان بدون این اختلال، در روابط دوستیشان مشکلات بیشتری دارند. بسیاری از این افراد اذعان میکنند که طرفشان شکایت میکند که آنها هرگز گوش نمیدهند یا توجهی نمیکنند. بقیه میگویند که بیش از حد صحبت میکنند و همیشه حرف دوستانشان را قطع میکنند.
بزرگسالان مبتلا به اختلال بیش فعالی ممکن است در درک الگوهای اجتماعی مشکل داشته باشند و به نظر میرسد که رفتارشان را با افراد دیگر هماهنگ نمیکنند. بنابراین ممکن است دوستانشان آنها را بیادب یا بیاحساس تلقی کنند.
بزرگسالان مبتلا به اختلال بیش فعالی متوجه الگوهای میان فردی ظریف نمیشوند، لذا در اجتماع بیشتر طرد میشوند و در روابطشان بیشتر ناکام میشوند. نشانههای تکانشگری در روابط بیش فعالی نیز میتواند به روابط آسیب برساند.
نوسانات خلقی در بزرگسالان مبتلا به اختلال بیش فعالی:
همچنین ممکن است بزرگسالان بیش فعال، نوسانات خلقی مکرری داشته باشند که با کوچکترین تحریکی از شادی به ناراحتی تغییر خلق میدهند. علاوه بر این، بسیاری از بزرگسالان مبتلا به بیش فعالی، ناپایداری دائم خلق، نوسان مکرر خلق و عصبانیت را تجربه میکنند. ممکن است دیگران را ناراحت و پریشان کنند. این افراد ناکامی را زیاد برنمیتابند و به آسانی عصبانی میشوند.
برآورد شده که بین 65 تا 89% افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی، یک یا چند اختلال سلامت روان دیگر نیز خواهند داشت و بیش از 45% بزرگسالان مبتلا به اختلال بیش فعالی دو یا چند اختلال سلامت روان را خواهند داشت. اختلالهای همایند رایج در کودکان شامل اختلال نافرمانی مقابلهای و اختلال سلوک است، در حالی که تجربه اضطراب و افسردگی در بزرگسالان رایج است.
افسردگی، همایندی نسبتاً بالایی با بیش فعالی دارد که میتواند به روابط اجتماعی آنها نیز آسیب بزند. تحقیقات پیرامون بیش فعالی و ازدواج نشان میدهد که نرخ ازدواج در افراد مبتلا به بیش فعالی گزارش میکنند که رضایت کمتری از ازدواجشان دارند. شواهدی نیز وجود دارد که نرخ طلاق و متارکه در آنها بیشتر است.
بزرگسالان بیش فعال در کل احساس میکنند که زود عصبانی میشوند، از کوره در میروند، بر سر موضوعات جزئی قطع رابطه میکنند و در مدیریت مالی مشکل دارند که این امر به مشکلات زناشویی میانجامد.
در اوایل نوجوانی، افراد مبتلا به بیش فعالی نمیتوانند رابطهی خود را به مدت طولانی حفظ کنند و این مشکلات تا بزرگسالی ادامه پیدا میکند.
نمونهی مشکلات همسری که بیش فعالی ندارد، شامل این شکایات است که شریکش فراموش کار، غیر قابل اعتماد، شنوندهی ضعیف، خودمحور، شلخته، بینظم و بسیار کند است و هرگز کاری را به اتمام نمیرساند.
وضعیت کاری در بزرگسالان مبتلا به اختلال بیش فعالی:
در کل به نظر میرسد که بزرگسالان مبتلا به اختلال بیش فعالی در مقایسه با بزرگسالان بدون بیش فعالی، سابقهی کاری ضعیفتر و رتبهی شغلی پایینتری داشته باشند.
بزرگسالان مبتلا به بیش فعالی غالباً وضعیت اقتصادی پایینتری دارند، شغلشان را بیشتر عوض میکنند و کمتر در وضعیت حرفهای قرار دارند. افزون بر این، بیشتر فقط شغل پارهوقت دارند. بزرگسالان مبتلا به بیش فعالی کمتر ترفیع مییابند و بیشتر اخراج میشوند.
این افراد مشکلات مشترکی در محیطهای کاری دارند؛ مانند:
- گفتار تکانشی
- اشتباهات ناشی از بیدقتی
- بینظمی
- عدم اتمام به موقع کار دفتری
- وقت نشناسی
- حضور ناهماهنگ
- از دست دادن مهلتها
- به سرانجام نرساندن کارها
- مدیریت بد زمان
- بدخلقی در محیط کاری
- مشکل با مدیران و همکاران
- بیتوجهی در جلسات
- و ناهماهنگی کلی در عملکرد.
بسیاری از بزرگسالان بیش فعال، نشانههای بیش فعالی خود را با گذشت زمان کنار میگذارند. اما نشانههای بیتوجهی به خصوص حواسپرتی، ضعف در توجه، فراموشکاری و مشکل در سازماندهی باقی میمانند. این نشانهها میتواند برخورداری از رابطه نزدیک و صمیمی با فردی دیگر را دشوار سازد و ناراحتی در زندگی روزمره ایجاد کند که به بروز مسائل جدی در روابط منجر میشود.
در مجموع، تحقیقات نشان میدهد که بزرگسالان مبتلا به بیش فعالی کیفیت زندگی پایینتر و تفاوتهای منفی در الگوهای دوستیابی و رابطهشان با اعضای خانواده گزارش میکنند.
منابع مقاله:
– آموزش و مربیگری ADHD: راهنمایی برای متخصصان سلامت روان، فرانسس اف پروات؛ ترجمه: رمضان حسن زاده.
– اختلالهای یادگیری (مبانی، ویژگیها و تدریس موثر)، دانیل پی. هالاهان، جان لوید؛ ترجمه: حمید علیزاده ، قربان همتی علمدارلو.
دیدگاهتان را بنویسید